Ngày xưa trước 75, mỗi khi ở sân khấu xướng tên Tùng Lâm, chỉ cần nhìn bóng Ông xa xa bước ra, khán giả đã nghe lòng hân hoan rồi cười rộ. Còn bây giờ, nghĩ về Ông, thân hữu và khán giả chạnh cảm bùi ngùi, bởi nhiều lần gặp mặt, mọi người dễ dàng chứng kiến cảnh danh hài thường xúc động ngồi khúc hu hu như một trẻ thơ bị mất mát hay đang uất ức vì bị ai đó cướp đi một vật quý giá gì mà bé hằng yêu thích.

Tháng 5 năm 2014, trong một tiệc vui họp mặt tại nhà hàng ca sĩ Quang Bình ở Bình Thạnh, với sự tham dự của một số ca nhạc sĩ ngày trước như vợ chồng nhạc sĩ Ngọc Sơn – Thùy Lan, Mặc Thế Nhân, Bảo Thu – ca sĩ Thanh Tâm, Y Vũ, Mạnh Quỳnh, Hàn Châu, Tám Bến Tre, gia đình cố nhạc sĩ Hoàng Trang, danh hài Thanh Hoài, danh hài Mỹ Chi, Trang Mỹ Dung, Phương Hồng Quế, Trang Thanh Lan, Tòng Sơn, Kim Anh, Kiều Phượng Loan, Giang Kim, Trần Quốc Bảo.. Tiệc đang thật rộn ràng với tiếng đàn tiếng nhạc, thì có người chở Tùng Lâm và Thanh Hoài tới… Mọi người mừng rỡ ra tận cửa chào đón 2 Ông bằng những bắt tay, ôm ấp thân mật… Tùng Lâm lúc đầu vào bàn, đùa giỡn với mọi người… nhưng khi có dịp ngồi xuống trò chuyện với những tình thân như cô học trò Trang Thanh Lan, rồi Phương Hồng Quế, Tòng Sơn cùng với những người bạn nhạc sĩ cũ.. người ta thấy mắt Ông rưng rưng, sau đó lệ đổ từng giòng… và thế là cả đêm, tác giả Xập Xám Chướng rút khăn mùi soa chậm nước mắt.

Tết 2018 cũng vậy… Trong giây phút thiêng liêng đón Xuân gần kề, Trang Thanh Lan và Giang Kim ghé nhà Ông mang theo những phong bao lì xì do nhiều thân hữu của tuần báo Thế Giới Nghệ Sĩ ở Mỹ nhờ chuyển biếu Ông. Cầm quà thì cầm, hên xui ngày Tết mặc kệ, Ông ngồi khóc hu hu cả buổi.. khiến Giang Kim xót xa cầm ngay điện thoại gửi tin nhắn đến người viết: “Ông khóc cả buổi đó em… Thương quá”.

Chính những hình ảnh đó, cùng lúc với bản tin nghệ sĩ Văn Chung vừa qua đời cuối tháng 1 năm 2018, người viết sực nhớ lại, danh hài Tùng Lâm giờ đây đã là “Tiếng cười cuối cùng còn lại của người Saigon xưa”… vậy mà chúng ta đã quên lãng đi một biểu tượng thương yêu quý giá của cả miền Nam trước 75, ôi sao vô tình thật!

Nhân dịp mừng sinh nhật thứ 84 của Ông, ngày 1 tháng 3, tuần báo Thế Giới Nghệ Sĩ thực hiện một số chủ đề về Danh Hài Tùng Lâm để nhắc lại những chặng đường sự nghiệp và tình yêu mà Ông đã đi qua suốt hơn 7 thập niên qua. Gần trăm câu hỏi đã được gửi về và nhân vật chính đã ân cần trả lời từng điểm một. Một số tài liệu trên internet viết về Tùng Lâm có phần sai lạc, trong đó gồm nơi sinh, danh sách học trò, nguồn gốc nghệ danh Tùng Lâm, Tùng Linh là học trò chứ không phải con trai.. Hy vọng những chi tiết trong bài viết này (do chính Tùng Lâm cung cấp) sẽ là tài liệu quý cho những ai yêu thích và nghiên cứu.

Tùng Lâm tên thật Lâm Ngươn Phẩm, sinh ngày 1 tháng 3 năm 1934 tại Bình Thạnh (trên mạng ghi Biên Hòa là không đúng). Ông cho biết gia đình Ông là người Việt thuần túy chứ không lai Hoa. Cha là Luật sư tên Lâm Ngươn Quảng và Mẹ làm nội trợ. Tuy con trai không nối nghiệp mình, nhưng thân phụ Tùng Lâm cũng không hề cấm đoán khi thấy cậu con út say mê ca hát, một phần Tùng Lâm đã sống tự lập từ thuở nhỏ. Ông bà có 10 người con và Tùng Lâm là con út. Người chị thứ bẩy rất giỏi về đàn mandolin.

Ông lập gia đình lần đầu với nữ ca sĩ Bạch Lan Thanh năm 1961. Cô đến lò dậy nhạc Tùng Lâm qua lời giới thiệu của Bác sĩ Trương Ngọc Hơn và sau một thời gian lấy nhau, cả hai có một cô con gái tên Thùy Trang lớn lên là một doanh nhân thành công về kinh doanh khách sạn. Thùy Trang rất thương yêu và chăm sóc cho cha mình trong tuổi xế chiều.

Năm 1978, Ông bước thêm bước nữa với ca sĩ Thu Trang và có thêm một đứa con gái hiện ở nhà săn sóc cho ông bà. Theo lời Trang Thanh Lan, khoảng năm 72-73, tuy đã ra ngoài hát nhưng thỉnh thoảng vẫn về thăm thầy. có 1, 2 lần Trang Thanh Lan đã gặp Thu Trang đang theo học lớp nhạc này.

Năm Ông 14 tuổi (1948), Tùng Lâm ghi danh một cuộc thi hát của Đài phát thanh Pháp Á và đoạt giải đầu khi trình diễn nhạc phẩm An Phú Đông của nhạc sĩ Lê Bình.
Bốn năm sau, Ông ghi danh cuộc thi Tuyển lựa ca sĩ do đài phát thanh Saigon tổ chức năm 1952 và lần này đoạt thủ khoa với tiết mục Tiếng Dân Chài của nhạc sĩ Phạm Đình Chương.

Tùng Lâm kể lại với Thế Giới Nghệ Sĩ: “Một kỷ niệm nhớ đời khi Chú thi hát bài này, lúc vừa cất giọng câu đầu: “Ơi.. này anh em ơi”, thì cả rạp đều đồng thanh la thật to: “Ơi…” làm Chú hứng chí lên tinh thần không thể tả”. Sau khi đoạt giải, Tùng Lâm làm ăn lương tháng cho đài, nên có ai muốn mời ông hát thì phải được đài chấp thuận thì Tùng Lâm mới đi diễn.

Sau khi đoạt giải nhất cuộc thi ca sĩ của đài Saigon, khoảng năm 1955 Ông tìm đến Ban Dân Nam của Anh Lân – Túy Hoa xin tham gia. Đây có thể nói là ban thoại kịch đầu tiên của miền Nam mà bên phía nữ diễn viên có Tuyết Vân và 2 mẹ con Túy Hoa, Túy Phượng. Khi xin được vào Ban Dân Nam ca hát, Tùng Lâm còn tự tin thêm vào những năng khiếu khác của mình, Ông không ngại lăn xả tìm cơ hội ở 2 lãnh vực phim ảnh và kịch nghệ.

Một cơ hội cho Tùng Lâm lần đầu được đóng phim, là lúc hãng Mỹ Vân của Lưu Trạch Hưng muốn mời ban Dân Nam góp mặt trong cuốn phim Tình Quê Ý Nhạc quay năm 1955, thế là Tùng Lâm cũng có một vai trong bộ phim này cùng với toàn ban Dân Nam gồm Túy Hoa, Lan Chi, Tuyết Vân, Túy Phượng, Vân Hùng, Tùng Lâm, Anh Lân.. Riêng 2 vai chánh là Mạnh Phát và Mộc Lan thủ diễn (*).

Riêng ở lãnh vực kịch, nhà báo Đăng Tiền Giang thuật lại: Tùng Lâm đến với kịch cũng rất tình cờ. Lần ấy, ban kịch Dân Nam khai trương vở “Tàn cơn ác mộng”, kịch sĩ Vân Hùng đột ngột đòi trả vai (người cùi). Trước tình thế cấp bách, Tùng Lâm xung phong nhận vì bản thân kém sắc vóc, nhân vật này chỉ cần hóa trang, không để lộ gương mặt thật. Vai diễn thành công nên ông được giao tiếp vai cậu chủ trong vở “Mua chút tình thương”, Vân Hùng vào vai người ở. Nhưng Vân Hùng lúc đó đang cạo đầu trọc không nhận vai nên vai người ở được giao lại cho Tùng Lâm. Do không chuẩn bị trước, anh mượn cái quần lửng của một nghệ sĩ múa trong đoàn mặc. Mới bước ra sân khấu, khán giả cười rần rần. Sau thành công với vai hài khác trong “Cây đàn bỏ quên”, Tùng Lâm chính thức chuyển sang hài”.

Trong thời gian vừa vào cộng tác với Ban Dân Nam, Tùng Lâm cùng với kịch sĩ Vân Hùng, nhạc sĩ Lam Phương thành lập một nhóm tam ca 3 người hát có bè phối nhịp nhàng và lựa chọn những ca khúc sôi động để trình diễn như Khúc ca ngày mùa, Nhạc rừng khuya (Lam Phương), Ô mê ly (Văn Phụng), Đoàn lữ nhạc (Đỗ Nhuận), Ngựa phi đường xa (Lê Yên), Khúc nhạc dưới trăng (Dương Thiệu Tước), Thiên thai (Văn Cao)… Sau này, Tùng Lâm chuyển hướng qua hát nhạc hài hước với các bài Cô Tây đen (Đức Quỳnh), Rượu đế với khô mực (Lê Bình), Chỉa bài (Văn Trung)… nào ngờ thấy khách thích thú hưởng ứng với tiết mục hài hước của mình, cộng với sự thành công khi đến với vở kịch Mua Chút Tình Thương ở trên, Tùng Lâm bắt đầu nghiêng qua lãnh vực này. Ông tâm tình: “Nếu theo nghề ca, với ngoại hình không nổi trội, làm sao tranh nổi với nhiều tên tuổi ca sĩ lúc bấy giờ như Hùng Cường, Thanh Hùng… còn bên ngành hài, mới chỉ có 3 quái kiệt: Ba Vân, Trần Văn Trạch và Bảy Xê, dù sao chăng nữa còn có thể tìm được đất đứng”.

Sau này khi Kim Cương, Vân Hùng và Túy Hồng (vào Ban Dân Nam năm 1956) tách rời khỏi ban kịch Dân Nam thì Túy Phượng thay thế Kim Cương diễn nòng cốt của Ban kịch. Tùng Lâm, Túy Phượng và Tùng Giang hợp với nhau thành một ban hợp ca (nằm trong đoàn Dân Nam) lấy tên là “Ban tam ca Muôn Phương”, ăn mặc theo kiểu Nam Mỹ và hát nhạc châu Mỹ La Tinh được dịch lời Việt. Nghệ sĩ Tùng Lâm chơi guitar, Tùng Giang chơi congo, còn Túy Phượng lắc tamburan. Lúc này Tùng Lâm là nồng cốt trong Ban Dân Nam.

Năm 1958, tại rạp A-rít-tô (sau này là Công ty Xổ số kiến thiết) có tổ chức chương trình Đại nhạc hội “Minh Tinh – Quái Kiệt”, qui tụ ba quái kiệt nổi tiếng Ba Vân, Trần Văn Trạch và Bảy Xê, hợp cùng các minh tinh: Kim Cương, Khánh Ngọc, Thẩm Thúy Hằng, Kim Vui… và riêng cặp Tùng Lâm – Xuân Phát cũng được mời trình diễn một tiết mục. Lúc đó, đôi nghệ sĩ trẻ này run sợ lắm vì diễn lạng quạng sẽ bị phản đối, từ đó khán giả sẽ tẩy chay luôn. Ai dè tiết mục hài “Hai anh xích lô đi xem đại nhạc hội” của Tùng Lâm – Xuân Phát thành công quá, qua ngày hôm sau, báo chí viết bài khen tặng Tùng Lâm và đặt cho anh danh hiệu: “Tiểu Quái Kiệt”.

Liền sau đó, Thanh Vũ tổ chức một chương trình Đại Nhạc Hội mời Ông và trong show này tên Ông chính thức được quảng cáo trên bảng là “Tiểu quái kiệt Tùng Lâm”. Ông kể thêm: “Tôi bước qua lãnh vực hài từ đó, từ kịch, cho đến cải lương rồi sau nữa là đóng phim, chỗ nào có Tùng Lâm là có cười nghiêng ngả”.

Thời gian này, Tùng Lâm được mời đi diễn Show rất nhiều. Ông nhận lời nghệ sĩ Trần Văn Trạch sang tới Nam Vang để diễn cho các kiều bào bên đó nhiều khi đôi ba tuần chưa về lại Saigon.

Đến cuối năm 1958, thêm một tin vui đến với Tùng Lâm, Ông nhận danh hiệu Nghệ sĩ được khán giả yêu thích nhất ở lãnh vực hát và hài hước do Báo chí phong tặng.
Khi tên tuổi Ông bắt đầu sáng chói, Tùng Lâm bước sang lãnh vực tổ chức chương trình mà thời nay người ta gọi là “bầu show”. Nghệ sĩ Giang Kim cho biết, chị từng đọc được ở một tài liệu cũ viết về Tùng Lâm thời gian làm bầu lúc đó thành công lắm: “Tùng Lâm được xem là một nhà tổ chức khá “mát tay” tại các rạp Quốc Thanh, Thanh Bình, Olympic… Năm 1959, khán giả nườm nượp đến xem chương trình đại nhạc hội do Tùng Lâm – Lệ Liễu tổ chức, đông đến mức cầu sắt Thị Nghè… đổ sập!”.

Năm 1961 Ông có mở tại nhà lớp dậy đàn, dậy luyện thanh và nhạc lý tại tư gia ở đường Trần Văn Thạch, cạnh chợ Tân Định, đối diện rạp hát Modern. Cũng theo lời Đặng Tiền Giang, “Năm 1961, Tùng Lâm mở Ban tạp lục, và Đại nhạc hội, biểu diễn nhiều thứ, từ ca múa, nhạc, kịch, cải lương, ảo thuật… Ngoài việc làm bầu sô, ông kiêm luôn vai trò MC. Năm 1962, ông dẫn đoàn đi diễn ở miền Trung. Thường sau mỗi đêm diễn, các nghệ sĩ và cả bầu sô hay tụ tập lại chơi bài xập xám. Không biết gặp vận hạn đen đủi gì suốt hai tháng trời, ông không biết thắng là gì, đêm nào cũng thua cháy túi. Nợ nần chồng chất, ông phải mượn tiền của bà bầu Kim Chung 200.000 đồng để trả nợ và trả tiền nghệ sĩ.

Thanh toán hết nợ nần, chỉ còn lại 1000 đồng, ông buồn quá mua một chai bia và ôm cây đàn ngồi hát nghêu ngao : “ Xập xám chướng … xập xám chướng … Bà con hãy nhớ tránh xa thứ này …” Và ông đã thề rằng từ nay sẽ không đụng đến cờ bạc nữa. Bài Xập xám chướng ra đời như để khuyên răn những người mê đánh bài hãy tránh xa “thú vui” nguy hiểm này, như chính bản thân ông đã trải nghiệm. Không ngờ sau đó, bài hát được hãng đĩa Sóng Nhạc thu và phát hành bán chạy như tôm tươi, đi đâu cũng nghe “Xập xám chướng … xập xám chướng. Mười ba cái chướng xấu nhất trên đời…” của Tùng Lâm hát”.

Nói thêm về bộ môn điện ảnh, nhờ trước đó Ông từng làm về chuyển âm phim (bây giờ gọi là lồng tiếng) cho các phim Nhật, Ấn Độ của các hãng Mỹ Phương, Mỹ Vân, Lido.. Với tên tuổi và sự quen biết rộng, Tùng Lâm được mời đóng liên tục vai hài tổng cộng khoảng 29 cuốn phim trong đó có Năm hiệp sĩ bất đắc dĩ, Năm vua hề về làng, Tứ quái Sài gòn, Như hạt mưa sa, Con ma nhà họ Hứa…“ Xập xám chướng ” và sau 75 có một loạt Video về “Hai Nhái”.

Về phía cải lương, Tùng Lâm từng cộng tác với đoàn Dạ Lý Hương của bầu Xuân diễn cùng Bạch Tuyết, Hùng Cường, Út Trà Ôn, Ba Vân, Tư Rọm, Hoàng Giang… trong đó, hai người bạn diễn ăn ý nhất với “Tiểu quái kiệt” Tùng Lâm là NS Thanh Việt và Xuân Phát qua các vở Gái điếm vợ hiền, Đời con gái, Người giết Chế Bồng Nga, Tướng cướp Bạch Hải Đường (tức Ông cò quận 9), Gái tắm hơi, Bí mật của nàng, Bí mật của chàng, Tuyệt tình ca (1,2,3)…

Sau đó, cuối tháng 11 năm 1972, Bạch Tuyết – Hùng Cường ra mở đoàn riêng, khai trương vở tuồng Trăng Thề Vườn Thúy của đạo diễn Quy Sắc có mời Tùng Lâm cộng tác.

Sau 1975, theo lời nghệ sĩ Giang Kim, Tùng Lâm tiếp tục làm diễn viên, MC và tổ chức show đi nhiều nơi. Năm 1983, Ông đầu quân về đoàn Hậu Giang (sau này là đoàn Tiếng Ca Sông Hậu), đến giữa thập niên 90, Tùng Lâm về hưu. Giai đoạn này, giới hâm mộ rất yêu thích một loạt series Hai Nhái như Hai Nhái khoái thịt ngựa, Hai Nhái khoái vợ bé, Hai Nhái khoái rượu đế, Hai Nhái khoái số đề, Hai Nhái kén rể, Hai Nhái bắt cướp… do Tùng Lâm sáng tác và thủ diễn bên cạnh các ngôi sao một thời như Túy Phượng, Phi Thoàn, Thanh Hoài, Tô Kiều Lan cũng như những tên tuổi mới đang được chú ý như Hồng Vân, Quốc Hòa, Bảo Chung…

Tùng Lâm ngoài tài năng đa dạng, Ông còn có công đào tạo các học trò về sau một số trở nên ca sĩ nổi tiếng như Phương Mai (ban Tuổi Xanh), Trang Thanh Lan, Trang Kim Yến, Trang Kim Phụng, Phương Dung (nhỏ), Phương Anh, Thế Linh (Thế Linh là học trò của ông làm ban tam ca Sao Băng B ở Biệt Đoàn Văn Nghệ Trung Ương, sau 75 về quê ẩn danh luôn), Tùng Sơn vừa là diễn viên vừa viết kịch bản sau này về Huế và ẩn danh luôn (Tùng Sơn từng diễn chung với nghệ sĩ Giang Kim ở Tiểu đoàn 40 CTCT, Tuấn Phương (tức danh hài Duy Phương sau 75)… Riêng nghệ sĩ Kim Tuyến (tức Lynh Trang) tuy chưa vào lớp học của Ban Tạp Lục TL nhưng cũng được chú Tùng Lâm hướng dẫn nhạc lý và cách ca ngân sao cho ngọt ngào.

Còn về nghệ danh Tùng Lâm, Ông hay kể: “Tên thật tôi là Lâm Ngươn Phẩm, cái tên này đọc không được suông cho lắm nên khi bước chân vào con đường nghệ thuật, tôi tự lấy tên là Văn Tâm. Nhưng tại tôi có chiều cao “khiêm tốn” quá nên bạn bè gọi đùa tôi là Tâm Lùn. Tôi thấy tên Tâm Lùn hơi … kỳ kỳ nên tôi đọc lái lại là… Tùng Lâm rồi trở thành nghệ danh luôn”. Nhưng đó là đùa thôi, chứ thật ra tên Tùng Lâm có được là do Ông kết hợp tên của một người bạn thân là Tùng và họ Lâm của Ông.

Tùng Lâm có chứng bịnh cao huyết áp, bây giờ ông vẫn uống thuốc mỗi ngày. Sau 4 lần bị đột quỵ, vì lý do sức khỏe, Tiểu Quái Kiệt ngày nào giờ đã 84, thường mang tâm trạng mà Thế Lữ từng tả trong “Hổ Nhớ Rừng”

Gặm một khối căm hờn trong cũi sắt,
Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua…
Than ôi, thời oanh liệt nay còn đâu?

Bài viết này, xin như những cánh hồng yêu thương, thay mặt hàng triệu người ái mộ khắp nơi, kính gửi về nghệ sĩ Tùng Lâm nhân ngày sinh nhật thứ 84 của Ông.

Trần Bảo Như
(27/2/2018)

Chú Thích:
(1)Theo trí nhớ của nhà văn Hồ Trường An, “Tình Quê Ý Nhạc là một phim đen trắng thuộc loại ca nhạc, nói về cảnh thanh bình ở miền Nam sau khi đất nước bị chia đôi. Thời gian trong phim là mùa gặt vào lúc trời trong nắng đẹp. Phim do nam ca sĩ Mạnh Phát và nữ ca sĩ Mộc Lan đóng vai chánh. Toàn thể ban Dân Nam với Túy Hoa, Lan Chi, Tuyết Vân, Túy Phượng, Vân Hùng, Tùng Lâm, Anh Lân.. đều góp mặt. Mạnh Phát có khuôn mặt khôi ngô, mái tóc dợn sóng, phong độ rất công chức. Thuở đó anh làm gỗ ở Sở Tân Đáo, coi sóc giấy tờ cư trú cho dân ngoại kiều (Tàu và Ấn Độ nhiều nhất) đến định cư ở Việt Nam. Còn Mộc Lan vừa ly dị Châu Kỳ và ly khai luôn khỏi ban Thần Kinh, góp mặt cầm chừng cho ban Dân Nam. Thật ra chị là thầy dậy cho Túy Phượng kỹ thuật ca hát, nhưng nghĩ rằng mình nói giọng Nam không rành nên chị không chịu đóng kịch của ban Dân Nam. Còn Lan Chi vốn là chị của Xuân Phát, có một dạo đi theo ban ca kịch cải lương Hương Hoa với nghệ danh là Thanh Lựu. Trong gánh này chị thủ vai phụ, còn vai chánh thì dành cho Ngọc An và Ngọc Nuôi. Không thành công bên địa hạt cải lương nên Lan Chi nhào qua thoại kịch cũng chẳng gặt hái thành quả được bao nhiêu. Lúc đó Vân Hùng và Tuyết Vân chưa hư tiếng, còn có giọng khỏe khoắn và làn hơi mượt mà. Còn Tùng Lân đã đoạt giải Nhất trong cuộc tuyển lựa ca sĩ do đài Pháp Á tổ chức, chưa hành nghề được bao lâu thì đã mất giọng, đành nhẩy qua làm hề từ khi bước vào Dân Nam”.

(trích bài Trần Bảo Như đăng trong tuần báo Thế Giới Nghệ Sĩ số 160 phát hành ngày 2 tháng 3 năm 2018)